Cảnh báo ngộ độc khí than và cách phòng tránh an toàn

Mùa mưa lạnh và thói quen dùng than tổ ong, bếp than hay máy phát điện trong không gian kín khiến cụm từ “khí than”, “ngộ độc khí than”, “carbon monoxide (CO)” xuất hiện dày đặc trên báo cáo y tế và tìm kiếm trực tuyến. Bài viết này giúp bạn hiểu bản chất khí than, vì sao CO độc hại, những kịch bản rủi ro thường gặp ở gia đình và nhà xưởng, cùng giải pháp đo kiểm chủ động bằng máy đo khí CO và thiết bị dò khí độc để bảo vệ sức khỏe.

Khí than là gì?

Khí than là hỗn hợp khí sinh ra khi đốt nóng than đá, than cốc, than tổ ong hoặc vật liệu carbon trong điều kiện thiếu oxy. Thành phần thay đổi tùy công nghệ và điều kiện cháy, nhưng thường gặp các khí dễ cháy như metan và hidro, cùng các khí độc hoặc kích thích hô hấp như carbon monoxide (CO), sulfur dioxide (SO₂) và nitrogen oxides (NOx). Trong công nghiệp, khí than từng được tận dụng làm nhiên liệu và nguyên liệu hóa học; trong đời sống, phần lớn tình huống “khí than” gắn với quá trình đốt than để sưởi, nướng, hun khói hay phát điện tạm thời trong không gian kém thông gió.

Khí than là hỗn hợp khí sinh ra khi đốt nóng than đá, than cốc, than tổ ong hoặc vật liệu carbon

Điểm nguy hiểm là nhiều người lẫn lộn “khí than” với “mùi khói”. CO lại không màu, không mùi, không vị. Bạn không thể dựa vào khứu giác để phát hiện CO; khi cơ thể “cảm thấy” bất thường thì nồng độ CO thường đã cao và tình trạng thiếu oxy ở mô đã bắt đầu.

Vì sao khí than có thể gây tử vong?

Khi hít phải hỗn hợp “khí than” giàu CO, cơ thể rơi vào trạng thái thiếu oxy ở cấp độ tế bào dù không khí xung quanh vẫn hiện diện. CO cản trở quá trình vận chuyển và sử dụng oxy, khiến tim, não và các cơ quan quan trọng suy kiệt nhanh chóng. Đây là lý do ngộ độc CO được gọi là “cái chết trong thinh lặng”.

Cơ chế CO chiếm chỗ oxy trong máu

Trong máu, oxy bám vào hemoglobin để được đưa đến mô. CO có ái lực với hemoglobin lớn hơn oxy rất nhiều, tạo thành phức chất carboxyhemoglobin. Khi carboxyhemoglobin tăng, “dung lượng” chở oxy của máu giảm mạnh, đồng thời đường cong phân ly oxy dịch trái, khiến oxy càng khó rời hemoglobin để nuôi mô. Não và cơ tim là hai cơ quan chịu tác động sớm nhất. Ở mức độ nặng, nạn nhân có thể rơi vào rối loạn nhịp, hôn mê, suy hô hấp và ngừng tim.

Ngưỡng nồng độ CO và thời gian phơi nhiễm

Tác hại của CO phụ thuộc đồng thời vào nồng độ trong không khí và thời gian phơi nhiễm. Trong nhà ở, nhiều khuyến nghị yêu cầu duy trì CO gần 0–9 ppm để bảo đảm chất lượng không khí. Trong môi trường lao động, giới hạn tiếp xúc theo giờ thường nằm quanh vài chục ppm. Khi nồng độ chạm khoảng 100 ppm, triệu chứng như đau đầu, choáng váng có thể xuất hiện sau vài giờ và không gian cần được sơ tán, thông gió mạnh. Vùng 400–800 ppm gây nhức đầu dữ dội, buồn nôn, yếu cơ chỉ sau hàng chục phút, và nếu tiếp xúc kéo dài có thể đe dọa tính mạng. Vượt 1.600 ppm, nguy cơ tử vong tăng nhanh chỉ trong vòng một đến hai giờ; ở các mức cực cao, suy hô hấp và ngừng tim có thể xảy ra trong vài phút. Chính vì quỹ đạo nguy cơ “theo bậc thang” này, nhà ở lẫn nhà xưởng đều cần thiết bị cảnh báo sớm và quy trình ứng phó rõ ràng.

>>> Xem thêm: Máy đo phân tích môi trường

Tác hại của CO phụ thuộc đồng thời vào nồng độ trong không khí và thời gian phơi nhiễm. 

Nguyên nhân ngộ độc khí than trong đời sống và sản xuất

Trong hộ gia đình, các tình huống điển hình thường bắt đầu từ quyết định đốt than trong không gian kín hoặc bán kín: sưởi ấm phòng ngủ, nướng đồ ăn trong bếp đóng cửa, dùng lò than để “đốt ẩm” nhà vệ sinh, hay đặt bếp than trong nhà xe. Việc đóng cửa, bịt kín khe hở để “giữ ấm” làm giảm thông gió tự nhiên. CO và những khí độc khác vì thế tích tụ nhanh hơn và len lỏi vào phòng ngủ lân cận. Một số ca nặng xảy ra khi mất điện kéo dài, người dân vận hành máy phát điện trong nhà, kho hoặc hầm để xe. Dòng xả của động cơ đốt trong chứa CO, NOx và hạt siêu mịn; nếu ống xả đặt gần cửa thông gió hoặc thông ra không gian kín, khí độc quay trở lại nhà.

Trong nhà xưởng, rủi ro thường gắn với lò đốt công nghiệp, hầm lò, không gian hạn chế như bồn, hố, bể, đường ống và hầm gửi xe. Khi hệ thống hút – cấp gió hỏng, bộ giảm thanh bị bịt kín, hoặc cảm biến khí bị vô hiệu hóa, hỗn hợp khí độc có thể tạo túi tích tụ dưới trần thấp, trong giếng kỹ thuật hoặc góc khuất. Người lao động bước vào khu vực này mà không có kiểm tra khí tiền nhiệm vụ sẽ đối mặt nguy cơ ngộ độc cấp, thậm chí tử vong dây chuyền khi đồng nghiệp lao vào ứng cứu “tay không”.

Cách phòng tránh ngộ độc khí than

Phòng ngừa hiệu quả dựa trên hai trụ cột: ngăn hình thành và tích tụ CO trong không gian sống – làm việc; phát hiện sớm bằng đo kiểm liên tục để kịp thời thông gió, sơ tán và xử trí. Mấu chốt là thay đổi hành vi sử dụng than và thiết bị đốt, bảo đảm thông gió, và trang bị cảm biến tin cậy.

An toàn trong gia đình, cửa hàng, công trình nhỏ

Trong nhà ở và cửa hàng, tuyệt đối không đốt than trong phòng kín hoặc bán kín, kể cả khi “chỉ một lúc cho ấm”. Không đặt bếp than, lò than, máy phát điện, bếp gas mini trong phòng ngủ, phòng tắm, tầng hầm hay nhà để xe. Khi nấu nướng, ưu tiên khu vực thông thoáng, bật quạt hút, mở cửa sổ, tránh tự ý bịt kín khe cửa để “giữ nhiệt”. Ống xả máy phát điện phải hướng ra ngoài trời, đặt cách xa cửa hút gió và cửa sổ. Gia đình nên lắp thiết bị cảnh báo CO đạt chuẩn tại các vị trí có nguy cơ như gần bếp, phòng ngủ, hành lang và kiểm tra pin định kỳ. Khi chuông báo CO kêu hoặc xuất hiện triệu chứng đau đầu, chóng mặt, buồn nôn ở nhiều người cùng lúc, cần lập tức mở cửa sổ, rời khỏi nhà đến nơi thoáng gió và gọi trợ giúp y tế.

An toàn trong gia đình, cửa hàng, công trình nhỏ

Kiểm soát rủi ro tại nhà xưởng, công trường, hầm mỏ

Trong môi trường nghề nghiệp, mỗi công việc nóng có đốt cháy đều phải có đánh giá rủi ro khí độc trước giờ làm. Hệ thống thông gió cục bộ và tổng thể cần được thiết kế theo lưu lượng phù hợp, có cảnh báo hỏng quạt, mất điện và chênh áp. Khu vực không gian hạn chế như bồn, bể, hố ga, đường ống phải được kiểm tra khí bằng máy đo đa chỉ tiêu trước khi vào, với quy trình cấp phép vào làm việc rõ ràng, người canh gác và dây an toàn đầy đủ. Doanh nghiệp nên trang bị máy đo khí CO cầm tay hoặc hệ giám sát cố định để theo dõi CO, SO₂, NOx và oxy theo thời gian thực, hiệu chuẩn định kỳ và huấn luyện nhân viên đọc – hiểu ngưỡng cảnh báo. Khi chỉ số tiệm cận ngưỡng, phải dừng vận hành, tăng thông gió và sơ tán theo kế hoạch ứng phó khẩn cấp đã diễn tập.

Xử trí khi nghi ngờ ngộ độc khí than

Nguyên tắc vàng là rời nguồn phơi nhiễm càng sớm càng tốt và đưa nạn nhân ra nơi có không khí trong lành. Không chần chừ “mở thêm cửa cho thoáng” nếu điều đó khiến bạn ở lại trong vùng nguy hiểm lâu hơn. Gọi cấp cứu ngay khi nạn nhân có dấu hiệu rối loạn ý thức, ngất, co giật, đau ngực hay khó thở. Trong lúc chờ, nới lỏng quần áo, giữ ấm vừa phải, không tự ý cho uống nước hay đồ ăn nếu nạn nhân lơ mơ. Ở tuyến y tế, thở oxy nồng độ cao là mũi nhọn điều trị ban đầu để “đẩy” CO ra khỏi hemoglobin; các ca nặng có thể được xem xét oxy cao áp theo chỉ định bác sĩ. Sau giai đoạn cấp, cần theo dõi biến chứng thần kinh muộn vì ngộ độc CO đôi khi để lại di chứng trí nhớ và vận động.

Giải pháp đo kiểm và giám sát khí dành cho doanh nghiệp

Kinh nghiệm vận hành an toàn cho thấy “nhìn thấy” khí độc qua dữ liệu là nền tảng quản trị rủi ro. Doanh nghiệp nên xây dựng sơ đồ rủi ro khí độc theo công đoạn, xác định điểm đo trọng yếu, lựa chọn thiết bị đo khí CO cầm tay cho đội phản ứng nhanh và hệ giám sát cố định cho khu vực sản xuất. Máy đo khí CO chuyên dụng cung cấp cảnh báo bằng âm thanh, ánh sáng và rung khi nồng độ vượt ngưỡng, cho phép quyết định dừng máy và sơ tán kịp thời. Với khu vực phức tạp, máy dò khí đa chỉ tiêu theo dõi đồng thời CO, SO₂, NOx và oxy giúp bức tranh toàn diện hơn, hạn chế “điểm mù”. Quan trọng không kém là lịch hiệu chuẩn, bảo trì, đào tạo người dùng và diễn tập tình huống mất điện, hỏng quạt, tràn khí. Là đơn vị cung cấp thiết bị đo lường, công ty MVTEK khuyến nghị doanh nghiệp đầu tư thiết bị chính hãng, độ bền cao, được bảo hành và hỗ trợ kỹ thuật để bảo đảm độ tin cậy trong suốt vòng đời vận hành.

Ngộ độc khí than không phải tai nạn hiếm gặp và hoàn toàn có thể phòng tránh bằng những thay đổi nhỏ trong thói quen. Đừng đốt than trong nhà, đừng đặt máy phát điện ở không gian kín, hãy lắp thiết bị cảnh báo CO và mở đường thoát khí khi nấu nướng. Ở quy mô nhà xưởng, đừng bước vào không gian hạn chế nếu chưa đo khí; đừng bỏ qua chuông báo CO; đừng vận hành “bằng kinh nghiệm” khi đã có dữ liệu cảnh báo. Chủ động đo lường hôm nay là sinh mạng và sức khỏe ngày mai.